Gender – nie taki diabeł straszny

Gender stało się – zupełnie chyba nieoczekiwanie – najczęściej wymienianym słowem przełomu roku 2013 i 2014. Narosło wokół tego terminu wiele nieporozumień, a bardzo wiele wypowiadających się publicznie osób, intencjonalnie lub nieświadomie, przytacza błędne jego rozumienie i irracjonalne skojarzenia.

Gender stało się – zupełnie nieoczekiwanie – najczęściej wymienianym słowem prze­łomu roku 2013 i 2014. Narosło wo­kół tego terminu wiele nieporozu­mień a bardzo wiele wypowiadających się publicznie osób, przytacza błędne jego rozumienie i irracjonalne skojarzenia. Dla naukow­ców i działaczy społecznych zajmują­cych się gender afera, która rozpętała się wokół tego terminu, jest po prostu krzywdząca.
Przede wszystkim gender nie jest w żadnym razie ideologią, tylko katego­rią naukową i to znaną polskim bada­czom i badaczkom od co najmniej lat 80. XX wieku. Nie jest to zatem żadna nowinka, która dopiero usiłuje wśli­zgnąć się podstępem do Polski. Pojęcie to w nauce zachodniej od co najmniej pięćdziesięciu lat stanowi jedno z pod­stawowych pojęć socjologii, psycholo­gii, antropologii i szeregu innych nauk humanistycznych i społecznych.
W nauce, a przede wszystkim w socjologii, na kwestię płci patrzy się w bardziej skomplikowany sposób, niż próbuje nam to proponować środowi­sko „genderofobów”. Płeć nie jest zwią­zana tu z wyposażeniem genetycznym czy posiadanymi organami (te elemen­ty określa się angielskim pojęciem „sex” lub polskim pojęciem płci biologicznej i wcale się ich w naukach społecznych nie lekceważy), a przede wszystkim z rolami społecznymi, nakazami i za­kazami, wzorami zachowań oraz zaj­mowanymi pozycjami społecznymi. Te ostatnie nazywamy właśnie gender, czy płcią społeczno–kulturową. Można po­wiedzieć, że gender jest po prostu zbio­rem tego, co kobiecie bądź mężczyźnie wolno i wypada w danym społeczeń­stwie, w danym okresie historycznym, w danej klasie społecznej – jakie role rodzinne i zawodowe pełnią i w jaki sposób to robią, jak się ubierają, jak się wypowiadają, jak wyglądają ich ciała, jak często chodzą do lekarza i z jaki­mi sprawami, itd. Katalog problemów, które próbuje się uchwycić przy użyciu perspektywy genderowej jest niezwykle szeroki.
Nie ma tu jednak nigdzie miejsca na to, co gender usiłuje się zarzucać, czyli podejmowania próby przemiany kate­gorii płci, co miałoby rzekomo dopro­wadzić do końca cywilizacji. Tego typu zarzuty wynikają najprawdopodobniej z niezrozumienia istoty i celu nauki. Większość gałęzi nauk humanistycz­nych i społecznych ma charakter opi­sowy. Nauka niczego nie próbuje za­mieniać, a jedynie dostarczyć wiedzy, umożliwiającej lepsze poznanie zjawisk społecznych i ich genezy – w tym rów­nież udzielenia odpowiedzi na pytania o to, dlaczego mężczyźni i kobiety funk­cjonują w określony, często różny spo­sób. Wytłumaczenia czemu kobiety uzy­skują niższe wynagrodzenia i zajmują tylko dwadzieścia kilka procent miejsc w polskim Sejmie, czy też jak i dlaczego sposób pełnienia przez kobiety ról za­wodowych zmieniał się na przestrzeni dziejów. W badaniach koncentrujemy się głównie na opisie tego, co jest lub co było – socjologia rzadko próbuje się­gać w przyszłość i przewidywać ją czy projektować. Jeszcze rzadziej czynią to antropologia, literaturoznawstwo czy historia.
Jeżeli badaczom i badaczkom kon­centrującym się na pojęciu gender lub uwzględniającym je w swoich bada­niach, zarzuca się uprawianie ideologii, można by analogiczne zarzuty stawiać badaczom i badaczkom innych zjawisk społecznych. Wyobraźmy sobie hipo­tetyczną sytuację, że grupa polityków, publicystów i funkcjonariuszy jakiegoś kościoła pewnego dnia ogłasza, że ba­dacze i badaczki zjawiska uzależnie­nia od alkoholu promują „ideologię alkoholizmu”, a nauczyciele i działacze organizacji społecznych prowadzący w szkołach zajęcia i pogadanki z ucznia­mi na temat tego problemu, „alkoholi­zują dzieci”, niszczą rodzinę i burzą fun­damenty cywilizacji. Absurd, prawda? A jednak z „argumentami” księdza Oko, posłanki Kempy czy publicystów Fron­dy dyskutuje się na poważnie, zamiast je lekceważyć i otaczać sanitarnym kordo­nem milczenia (lub śmiechu). Dlaczego się tak dzieje?
Z jednej strony „genderofobię” moż­na próbować tłumaczyć poprzez odwo­łanie się do towarzyszącego ludzkości od wieków lęku przed nauką. Przypo­mnijmy chociażby los, który spotkał So­kratesa czy Giordano Bruno. Wzbo­gacanie świadomości ludzi jest w tej logice postrzegane jako niebezpieczne, ponieważ godzi w „naturalny” porzą­dek. W tym sensie nauki humanistyczne i społeczne uwzględniające perspekty­wę genderową są groźne dla tych, którzy wychodzą korzystnie na takim podziale praw i obowiązków pomiędzy kobie­tami i mężczyznami, jaki funkcjonuje w kulturze. Ale powód może być też zu­pełnie inny.
Termin gender wchodzi w skład pojęć określających zasady i cele działania roz­maitych organizacji społecznych. Mó­wimy o „gender equality” (równość płci) czy „gender mainstreaming” (uwzględ­nianie perspektywy płci w podejmowa­nych działaniach społecznych). O ile zarzucanie uprawiania ideologii bada­czom i badaczkom jest absurdalne, to w tym przypadku mówienie o ideolo­gii jest usprawiedliwione. Sam działam w kilku organizacjach, którym bliska jest zasada równości płci, znam działal­ność kilkunastu innych podejmujących ten temat i proszę mi wierzyć, że żadna z nich nie dąży do zmieniania ludziom płci biologicznej, przebierania chłop­ców za dziewczynki, czy „seksualizowa­nia dzieci”. Celem tego typu organizacji jest zwracanie uwagi na przypadki dys­kryminacji kobiet i mężczyzn (tak, tak, mężczyźni poddawani są opresji przez tę samą kulturę, która represjonuje ko­biety!) i wypracowywanie działań ma­jących na celu ograniczyć lub wyelimi­nować te przypadki. Tylko, że tego typu „ideologia” od dawien dawna nazywana jest po prostu… feminizmem. Dlaczego wymyślono pokraczny termin „ideolo­gia gender”? Czyżby feminizm dziś już nikogo nie przerażał, więc trzeba było wymyślić nowy straszak, bazujący na szerzej nieznanym pojęciu będącym za­pożyczeniem z języka angielskiego?
Na te pytania nie umiem odpowie­dzieć – potrzebne byłyby szczegółowe badania i analizy. Wiemy natomiast, jakie smutne konsekwencje rodzi na­gonka na gender – i to zarówno w sferze nauki i edukacji, jak i w sferze konkret­nych praktyk społecznych. W potocz­nym języku, gender stało się jeszcze jedną obelgą, używaną do wyrażania pogardy wobec osób wymykających się z dominujących wzorów męskości i kobiecości w naszej kulturze. Być może za chwilę wyzywanie od „dżenderów” stanie się równie popularne, co wyzy­wanie od „pedałów” i „lesb”. Nagonka na gender przejechała się niczym walec po dyskursie publicznym, jeśli nawet go nie dewastując, to przynajmniej poważ­nie uszkadzając i obawiam się, że skutki afery rozpętanej przez polski Episkopat, księdza Oko i posłankę Kempę, będą niestety smutne.

Na zdjęciu: Zajęcia o gender w jednym z łódzkich gimnazjów. Młodzież miała za zadanie wypisać, jakie mają skojarzenia z gender na podstawie komunikatów, które płyną z mediów, w tym od osób wypowiadających się na ten temat. Jak widać – brak spójnej komunikacji w tym temacie; fot. Anna Jurek.