Co łączy Łódź z Nowym Orleanem?

Wychodząc od pojedynczego wspomnienia z Łodzi w przededniu Holocaustu, podążając ścieżką biograficzną kobiety, która tutaj wówczas mieszkała docieramy do Nowego Orleanu. Łódź i Nowy Orlean? Co to ma ze sobą wspólnego?

W pierwszym skojarzeniu rzadko coś przychodzi do głowy. Po głębszym zasta­nowieniu można dojść do wniosku, że miasta leżały niegdyś na dwóch brzegach tego sa­mego przemysłu – zaczynał się ba­wełną wypływającą z nowoorleańskiego portu, kończył w fa­bryce włókienniczej Europy. Po dalszej kwerendzie możemy dojść do pewnych podobieństw wynikających z faktu, że oba miasta są w pewien sposób (choć z różnych powodów), upośledzone ekonomicznie i nieraz wykluczane z krajowych planów strategicznych.

„Nazywam się Robin Levy. Jestem artystką żyjącą i tworzącą w Nowym Or­leanie, w USA. Piszę, by podzielić się pomysłem na projekt, który chciałabym zrealizować w najbliż­szych miesiącach w Łodzi, we współpracy z lokalny­mi artystami i młodzieżą.” 

Wszystko zaczęło się od tej wiadomo­ści, która bardzo krętą ścieżką dotarła do mnie w lutym 2012 roku. Misją „Memory Project” miało być stworzenie kontekstu dla powrotu Anny Skorecky Levy, matki Robin do jej ro­dzinnego miasta, które opuściła na po­czątku wojny. Niedzielne spacery sze­roką aleją, kupowanie lodów i balonów – to ostatnie łódzkie wspomnienia, któ­re zachowały się w pamięci Anny; one właśnie miały posłużyć jako punkt wyj­ściowy dla projektu. Intuicja kierowała Robin ku próbie uspójnienia życiowej narracji matki – dzieciństwa spędzone­go w innym kraju i innym języku; wojny, o której przez wiele lat nie mówiło się w ich domu; budowania nowego życia, wreszcie – pragnienia powrotu do mia­sta i do wspomnień dzieciństwa.
To, co szczególnie przykuło moją uwagę, to forma zaproponowanej współpracy. Dla osób ocalonych z Holo­caustu i ich potomków, powrót do miast urodzenia oznacza odwiedzenie nie­istniejących grobów. To, że nieraz całe miasta jawią się jak groby, jest całkowi­cie zrozumiałe, ale stawia nas – żyjących tu i teraz – w dziwnej sytuacji. Możemy w niej być wyłącznie słuchaczami. Ro­bin zaproponowała dialog. Nie zdawała sobie jeszcze wtedy sprawy, jak bardzo skomplikowanym kontekstem będzie współczesna Łódź, po wszystkim, co wydarzyło się od zakończenia wojny.

Kwiecień 2012
Robin przyjechała do Polski na reko­nesans. Na jej prośbę zaaranżowałam spotkania z mieszkającymi i pracują­cymi w Łodzi twórcami, ale też ludźmi z różnych środowisk, którzy zajmują się pamięcią i lokalnym życiem spo­łecznym. Staraliśmy się wytłumaczyć jej genezę i formę miasta, które odróż­niają je od innych miast Polski; historię skutków wojennych dla zniszczonego społecznie, ale nie materialnie ośrodka przemysłu lekkiego; wszystko, co roze­grało się po wyjeździe jej matki łącznie z powikłaniami po transformacji ustro­jowej. – This city is drawn into history! („To miasto jest zatopione w historii!”) – stwierdziła pod koniec któregoś ze spotkań. To prawda i każdy, kto ma tro­chę świadomości to rozumie (nigdy nie pozwólcie wmówić sobie, że to miasto bez historii, tylko dlatego, że nie można go łatwo osadzić w obowiązujących pol­skich narracjach).
Zdecydowaliśmy się na współpracę, stworzenie społeczno–artystycznego projektu, którego otwarcie miałoby się zbiec z przyjazdem Anny Skorecky Levy, urodzonej w Łodzi w 1935 r. jako Anna Skórecka, w zdrobnieniu – Nusia.

Historia, jakich (nie)wiele
Jak to się stało, że rodzina łódzkiego cieśli trafiła do Nowego Orleanu? Ojciec Anny, Marek Skórecki, był wysoko–wy­kwalifikowanym rzemieślnikiem, pra­cował przy remontach m.in. w Domu Pinkusa i Pałacu Poznańskiego. Wojna nie oszczędziła im cierpień (getta łódz­kiego i warszawskiego, ucieczek, ukry­wania się), ale mieli unikatowe szczę­ście – przeżyła cała najbliższa rodzina, oboje rodzice i dwie córki. Zaraz po wojnie wyruszyli na Zachód i po kilku­letnim postoju w niemieckim Tirschen­reut zaczęli szukać okazji do wyjazdu do Stanów Zjednoczonych.
Ówczesne prawo stanowiło, że każ­da żydowska rodzina, która chciała wyemigrować do USA, musiała naj­pierw wykazać posiadanie kogoś w rodzaju „patrona”, kto gwarantowałby pomoc materialną, wsparcie w znale­zieniu mieszkania i pracy oraz general­nie zapobiegł zagrożeniu „obciążania” państwa, średnio życzliwie witanymi przybyszami. Dla Skóreckich takim pa­tronem stała się siostra ojca, która wy­emigrowała jeszcze przed wojną i za­mieszkała w Nowym Jorku. Tam właśnie dotrzeć miał ich statek i stamtąd mieli wyruszyć w dalszą drogę (bo nie plano­wali zostawać w zatłoczonej metropo­lii, uzależnieni od rodziny). Traf jednak chciał, że musieli przesunąć wyjazd, a kolejny statek dopływał właśnie do No­wego Orleanu. Tam miejscowy urzędnik postawił sprawę na ostrzu noża – nie mogą osiedlić się gdzie indziej niż pa­tron. Mogą wrócić, ewentualnie zostać tu, gdzie przybyli. Skórecki – kierowany dumą lub uporem – zdecydował, że ro­dzina nie ruszy się z miejsca. W ten spo­sób jego wnuki dorastają nie na równi­nach Polski Centralnej, ani w wietrznym Nowym Jorku, ale nad Mississippi.
Jako Żydzi z Europy Wschodniej po przybyciu nie posiadali zbyt wysokiego statusu i zmagali się z wieloma trudno­ściami społecznymi i ekonomicznymi. W realiach ścisłej segregacji rasowej lat 50. wciąż jednak pozostawali w lepszej sytuacji od czarnoskórych mieszkań­ców Nowego Orleanu. Ludzie, którzy nie tak dawno doświadczyli brutalnego rasizmu i gettoizacji z konsternacją we­szli w sytuację, w której mieli siadać na „uprzywilejowanych” miejscach komu­nikacji zbiorowej, tylko dlatego, że byli biali.
Właśnie to doświadczenie połączo­ne z potrzebą przepracowania traumy wojennej stało się podstawą przyszłego aktywizmu politycznego Anny Skorecky Levy, kiedy pod koniec lat 80. sprzeciwi­ła się rosnącej popularności reprezen­tującego Republikanów Davida Duka, neonazisty i byłego członka Ku Klux Klanu (razem z historią całej rodziny sprawa ta została opisana w książce „Troubled Memory” L. Powella).

Sierpień 2012
Na zaproszenie do współpracy odpo­wiedziało czworo łódzkich artystów w różnym wieku: Agnieszka Chojnacka, Tomek Ciesielski, Piotr Szczepański i Adam Klimczak, który zaoferował również przestrzeń prowadzonej przez siebie Galerii Wschodniej (dzięki nie­mu do wystawy dołączono też prace warszawskiej artystki Justyny Wencel). Otwarcie projektu odbyło się 5 sierp­nia 2012 r., dzień po tym, jak rodzina Skoreckich otrzymała swoje drzewko w Parku Ocalałych, a dzięki otwartości pana Henryka Panusza zwiedzała dom Pinkusa na skrzyżowaniu Zielonej i Al. Kościuszki (która niczym już nie przy­pomina dawnej ul. Spacerowej z dzie­cięcego wspomnienia Anny).
Łódzcy artyści zostali poproszeni o wykorzystanie wspomnień Anny i łódzkich seniorów, z którymi wywiady przeprowadza od trzech lat Stowarzy­szenie Topografie. Wszyscy jednak po­stanowili pracować z własną pamięcią. Agnieszka Chojnacka w swojej „Jaski­ni” i Justyna Wencel („Cechy dziedzicz­ne”, „Miejsce zwane domem”) sięgnęły po przedmioty i konstrukcje znane ze swojego dziecięcego otoczenia i prze­tworzyły je dość przewrotnie. Adam Klimczak stworzył instalację „161 zdjęć z Lodzią” – Lodzia to zdrobnienie imie­nia jego matki, ale nie bez znaczenia jest słowna gra z nazwą miasta. Równie osobisty był krótki film Piotra Szcze­pańskiego wychodzący od wiązki wspo­mnień i współczesnych obrazów zwią­zanych ze Szpitalem im. Heleny Wolf przy Łagiewnickiej i Rynkiem Bałuckim. To Piotrek właśnie skłonił nas do prze­niesienia projekcji pod mury pustego dziś szpitala, który w czasie wojny le­żał przecież w granicach Getta. Dzię­ki uprzejmości obecnych właścicieli w jego wnętrzu odbył się performans „Sens–akcja” Tomka Ciesielskiego z mu­zyką Kuby Pałysa, który nawiązywał do zmysłowych wymiarów wspomnień z przedwojennego dzieciństwa – zapa­chów, dotyku, dźwięków.
Wszystkim etapom projektu towarzy­szyły przygotowane przez Robin białe balony ze zdjęciem pięcioletniej Nusi – specyficzna próba powtórzenia gestu z jej dzieciństwa. Paradoksalnie, wła­śnie dzięki tym balonom usłyszeliśmy najwięcej historii pobliskich mieszkań­ców – każdy, kto chciał poznać historię dziewczynki ze zdjęcia, opowiadał po­tem własną.

Nowy Orlean październik – listopad 2013
Drugi etap doszedł do skutku dzięki metodzie „składkowej” – każdy z nas starał się o dofinansowanie na blilety z Instytutu Adama Mickiewicza, ro­dzina i przyjaciele Robin w Nowym Orleanie zgodzili się gościć nas w swo­ich domach, pomogli w dodatkowych kosztach projektowych. Wystawę gości­ła Antenna Gallery prowadzona przez organizację pozarządową Press Street, która – podobnie jak Galeria Wschod­nia czy Prexer–UŁ – utrzymywana jest wyłącznie wysiłkiem założycieli. Sala wystawowa mieści się na pierwszym piętrze typowego nowoorleańskiego domu z XIX w., na parterze biuro i prze­strzeń społeczna, która służy m.in. do organizowania przez Press Street bez­płatnych zajęć pozaszkolnych dla dzieci z sąsiedztwa.
Nowy Orlean jest biednym miastem z unikatową, bardzo silną tożsamością kulturową. Popękany asfalt, dziury głę­bokości 10–15 centymetrów, powybija­ne szyby w opustoszałych po huraganie centrach medycznych, na których po­nowne uruchomienie nie ma pieniędzy; słaba informacja turystyczna; obywate­le, których nie stać na pochówek spo­czywający na cmentarzu przypomina­jącym scenografię z filmu o zombie… Można to widzieć w ten sposób. Można też skupić się na przepięknej architektu­rze najstarszej dzielnicy French Quater, na karnawałowych tradycjach (to ponoć jedyne w Stanach miasto posiadające specjalny departament policji ds. parad ulicznych), na wszechobecnej muzy­ce i znakomitym jedzeniu. Prawda jest jednak taka, że jedno nie istniałoby bez drugiego i dużo traci się nie poznając miasta w całości (łącznie z jego miesz­kańcami traktującymi rzeczywistość ze specyficznym, ciepłym sarkazmem).
Siła tamtejszej kultury wydaje się opierać na jej stosunkowej ciągłości. Choć miasto regularnie doświadcza po­wodzi i huraganów (najbardziej pamięt­ny huragan Katrina z 2006 r., dla wielu był traumą społeczną i ekonomiczną, która najdobitniej ujawniła istniejące nierówności i ludzki „wkład” w trage­die, które postrzegane są jako natu­ralne) czuć, że nie było tam wojny ani gwałtownych zmian politycznych. Uli­ce noszą te same nazwy, odkąd zostały nadane i stanowią niezwykły miks kul­turowo–historyczny.
Ta ciągłość to również dziedziczenie obciążeń – wystarczy spojrzeć na bied­niejsze dzielnice, których mieszkańcy odróżniają się kolorem skóry. W miejsce części czarnoskórej populacji, która nie wróciła do miasta po Katrinie, pojawiają się coraz częściej emigranci ze środko­wej i południowej Ameryki. Widziałam to również w grupie młodzieży, dla któ­rej dane mi było prowadzić warsztaty w ramach Neighborhood Story Project (NSP to program warsztatów pisarskich dla młodzieży szkół publicznych, dzięki niemu powstają eseje i książki opisują­ce i przepracowujące historię, kulturę i problemy najbliższego otoczenia mło­dzieży z jej własnej perspektywy).
Dwie prace nowoorleańskich arty­stek, które dołączyły do naszej wysta­wy, były silnie powiązane z tymi lokal­nymi kontekstami: Courtney Egan we współpracy z historyczką Anitą Yesho postanowiły rzucić światło na historię samego budynku Antenna Gallery i jego okolicy, której galeria stała się częścią. Śledząc kolejnych mieszkańców i wła­ścicieli posiadłości odkryły fragment charakterystycznej dla Nowego Orleanu historii niewolnictwa i walki o prawa cy­wilne czarnej ludności. Projekt fotogra­ficzny Deborah’y Luster „Ząb za oko: Choreografia przemocy” (tworzony w latach 2008–2010) to seria zdjęć miejsc, w których zostały popełnione morderstwa – każdemu towarzyszy nota ze sprawozdań policyjnych: czas, przyczyny, ofiary (Nowy Orlean cieszy się w tej kwestii złą sławą). Przez opu­stoszałe miejsca Deborah przygląda się utraconej populacji, pyta gdzie leży źródło przemocy. Dokumentuje jed­nocześnie fizyczną degradację miasta, kruszenie się jego unikalnej kultury ma­terialnej…
Memory Projekt – bardzo „łódzki” u swoich początków – zamienił się w szerszą refleksję o mechanizmach pa­mięci, jej relacjach z miastem i lokalną tożsamością. Było to możliwie dzięki ogromnemu „depozytowi zaufania”, którego udzieliła nam Anna. Wychodząc od jej pojedynczego wspomnienia z Ło­dzi w przededniu Holocaustu, podąża­jąc jej ścieżką biograficzną spotkaliśmy odmienną (nie tak zupełnie) historię Nowego Orleanu.

Zdjęcia i opisy wszystkich prac moż­na obejrzeć na blogu: robinlevymemo­ryproject.wordpress.com.

Na zdjęciu: Praca Robin Levy pt. „Nusia”, na zdjęciu Anna Skorecky Levy w 1939 r.

Na zdjęciu: Wernisaż wystawy Memory Project w Antenna Gallery w Nowym Orleanie. W tle po lewej stronie praca Adama Klimczaka, po prawej fotografie Deborah’y Luster.